- खोड - शिसम ,चंदन ,नीम ,बाभूळ ,खैर इ. लाकडापासून बनवितात.
- आतून पोकळ , दोन्ही बाजूला निमुळता असतो . लांबी सुमारे २३'' ते २५"
- गोलाकार लहान तोंड सुमारे ६∣∣" व्यासाचे असते .
- गोलाकार मोठे तोंड सुमारे ८ ∣∣∣" व्यासाचे असते .
- वादी - चामड्याची दोरी ( पट्टी )
- पुडी - ( पान ) खोडाच्या दोन्ही बाजूला ( तोंडाला ) चामड्याची गोलाकार पुडी तयार करून वादीने तोंडावर घट्ट बसवितात.
- गजरा - अखंड वादीच्या गुंफणेत वर्तुळाकार 'चामडी कडे' तयार केले जाते त्यास गजरा म्हणतात .
- घर - गजऱ्याच्या वरील दोन चामडी पट्टी मधील अंतरास घर म्हणतात . घरे १६ असतात .
- शाईपुडी - लहान तोंड , तीन भाग असतात .
- चाटस्थान , लवस्थान , मध्यस्थान ( शाई )
- धुमपुडी - मोठे तोंड ( धुम्मा ) , मध्य स्थानावर मध्यभागी शाईऐवजी कणीक लावले जाते .
- गठ्ठे - साधारण लांबी ७/८ सें. मी. व जाडी ३ सें. मी. असे भरीव लाकडी ठोकळे आठ( ८ ) असतात.
पखवाज लावणे ( मिळवणे )
पुडीला सोळा घरं असतात. स्वर वाद्यातील इच्छित स्वर कायम करून शाई पुडीवरील त्या घराच्या स्वराशी इतर सर्व घरांचे ( बाजूंचे ) एकीकरण करणे म्हणजे कोणतेही घर ( चाट ) वाजविले असता त्यातून एकच नाद ऐकू येणे याला वाद्य मिळवणे म्हणतात. वाद्य वाजविणाऱ्यास निदान उंचनीच स्वर समजण्याइतके स्वर ज्ञान असावे लागते. नंतर शाईपुडीवरील इच्छित स्वराप्रमाणे धुमपुडीवरील कणीक लावल्यानंतर खालचा खर्ज ( सा ) लागला पाहिजे. दोन्ही बाजूंचा नाद ( स्वर ) एक असला पाहिजे. ह्याला म्हणतात पखवाज लावणे ( मिळवणे ) . पखवाज उभा ठेवून डावीकडून उजवीकडील घरे सुरांत मिळवण्याचा प्रघात आहे.
बाज आणि घराणी
जेव्हा एखादा प्रतिभासंपन्न कलाकार आपल्या पारंपारीक विद्येमध्ये स्वतःच्या कल्पनाशक्तीने चमत्कार घडवून आणून स्वतःची एक खास अशी वेगळी शैली ( गायन , वादन ) निर्माण करतो आणि हि शैली केवळ आपली वंश परंपरा आणि शिष्य परंपरा पर्यंतच मर्यादित राखतो तेव्हा तीच शैली एक विशिष्ट बाज बनते . कालांतराने दुसऱ्या कलाकारांची पद्धती आणि त्या कलाकाराची शैली कलाक्षेत्रात थोड्या अधिक प्रमाणात भिन्नता दर्शवते हि भिन्नता स्पष्ट होत जाऊन तिची वेगळी अशी ओळख कलाक्षेत्रात निर्माण होते. त्या विशिष्ट बाजाचे किंवा शैलीचे घराणे तयार होते .
सर्व साधारणपणे घराणे निर्माण करणाऱ्या आद्य कलाकाराच्या वास्तव्यांच्या ठिकाणांची नावे त्या त्या घराण्यांना देण्यात आली आहेत.
उदा. पखवाज मधील घराणी
१) जावली घराणे
२) कुदऊ सिंग घराणे
३) नाना पानसे घराणे
४) मंगळ वेढेकर घराणे
५) पंजाब घराणे
६) ग्वाल्हेर घराणे
अशी निरनिराळी विस्थान घराणी आहेत पैकी जावळी घराणे हे सर्वात प्राचीन घराणे मानले जाते . तर नाना पानसे हे महाराष्ट्रातील सर्वात प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय घराणे आहे .
संदर्भ- निनाद ( नीळकंठ नारायण राजे)
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा